हेल्मेट सक्ती (आणि सीटबेल्ट सक्ती) म्हणजे 'आग रामेश्वरी, बंब सोमेश्वरी' असा प्रकार वाटतो. हेल्मेट वापरणं किंवा सीटबेल्ट लावणं हे स्वतःच्या सुरक्षेसाठी केलं पाहिजे, हे मान्य. पण या गोष्टी न केल्यास आपल्या स्वतःलाच फक्त त्रास होईल. याउलट लेनची शिस्त न पाळणं, लेन कटींग, सिग्नल जंपिंग, नो एन्ट्रीत गाडी घालणं, ओव्हरस्पीडींग अशा जास्त धोकादायक गोष्टींकडं ट्रॅफीक पोलिस सर्रास दुर्लक्ष करतात आणि हेल्मेट घातलं नाही किंवा सीटबेल्ट लावला नाही म्हणून अडवून अडवून पावत्या फाडतात. वर सांगितलेल्या लेन कटींग, सिग्नल जंपिंग, नो एन्ट्रीत गाडी घालणं, ओव्हरस्पीडींग वगैरे गोष्टींनी स्वतःपेक्षा जास्त इतरांच्या जीवाला धोका निर्माण केला जातो. त्याबद्दल आधी कडक उपाययोजना झाली पाहिजे, मग 'सक्तीच्या सुरक्षे'चं बघू! मी स्वतः कित्येक ठिकाणी सिग्नलवरच्या ट्रॅफिक पोलिसांना आणि कंट्रोल रुमला असे प्रकार दाखवून दिले आहेत. यावर मिळालेला रिस्पॉन्स जबरदस्त डीमोटिव्हेटिंग आहे.
सातारा रोडच्या एका सिग्नलला तीन ट्रॅफिक पोलिस थांबले असताना लोक सर्रास सिग्नल तोडत होते. मी याबद्दल विचारलं तर पोलिसांनी मला काय सांगावं? "आम्ही बिनपावतीपुस्तकाचे पोलिस असल्यानं आम्हाला कुणी घाबरतच नाही. पावतीपुस्तक मिळालं तरच आम्ही लोकांना अडवू शकतो." दुस-या एका नव्यानं जॉईन झालेल्या पोलिसानं तर मला स्वतःच्या पायाला बांधलेलं बँडेज दाखवलं. सिग्नल तोडून येणा-या एका बाईकला अडवण्याचा प्रयत्न करत असताना त्या बाईकवाल्यानं याच्या पायावरुन गाडी घातली होती.
पुणे स्टेशनजवळ मालधक्क्याच्या सिग्नलला एक पीएमपीएमएल बस तुफान वेगानं सिग्नल तोडून माझ्यासमोरुन गेली. समोरुन येणा-या काही गाड्यांना जवळजवळ घासूनच बस निघून गेली. मी बसचा नंबर घेऊन तिथंच उभ्या असलेल्या ट्रॅफिक पोलिसाला दिला. त्यानं सांगितलं की असे शंभरजण दिवसभरात सिग्नल तोडतात, आम्ही सगळ्यांवर कारवाई करु शकत नाही. मी ताबडतोब शंभर नंबरवर फोन करुन त्या बसचा नंबर, ठिकाण, आणि ड्युटीवरच्या ट्रॅफिक पोलिसांचा रिस्पॉन्स हे सगळं सांगितलं. कंट्रोल रुमचा रिस्पॉन्स अजून ग्रेट होता. त्यांनी विचारलं, "सिग्नल तोडणा-या बसनं तुम्हाला किंवा तुमच्या गाडीला धडक दिली का? तुम्हाला किंवा तुमच्यासमोर कुणाला दुखापत झाली का? बसच्या धडकेनं कुणाचा मृत्यू झाला का?" मी म्हटलं, "म्हणजे हे सगळं व्हायची वाट बघून मगच तक्रार द्यायची का?" यावर ते म्हणाले, "साहेब, इथं पुण्यात माणसं मेली तरी त्याचा तपास करायला आम्हाला फोर्स पुरत नाहीत. तुम्ही असे सिग्नल तोडल्याबद्दल फोन करायला लागले तर आम्ही काम कसं करायचं?" मी म्हटलं, "म्हणजे अपघात आणि गुन्हे टाळणं हे तुमच्या दृष्टीनं कामच नाही. अपघात किंवा गुन्हा होईपर्यंत तुम्ही वाट बघणार आणि मग फोर्स अपुरी असल्यानं त्याचाही छडा लागणार नाही..." त्यांचं स्टँडर्ड स्पष्टीकरण मला पटणार नाही हे लक्षात आल्यावर त्यांनी स्पष्ट सांगून टाकलं, "आम्ही यात काहीही करु शकत नाही. तुम्ही पीएमपीएमएलकडं तक्रार करा." मी पीएमपीएमएलच्या हेल्पलाईनला फोन करुन पुन्हा बसचा नंबर, वेळ, ठिकाण, घडलेला प्रकार, हे सगळं सांगितलं. यावर त्यांनी ताबडतोब सांगून टाकलं की, ती बस नक्कीच कॉन्ट्रॅक्टवरचा ड्रायव्हर चालवत असणार. आणि मग ते कॉन्ट्रॅक्टच्या ड्रायव्हरचे अनेक प्रॉब्लेम मला सांगू लागले. मी म्हटलं, "तुम्ही माझी तक्रार नोंदवून घ्या आणि चौकशी करा. इथं ड्युटीवर असणा-या ट्रॅफिक पोलिसांनीसुद्धा ती बस वेगानं सिग्नल तोडून जाताना बघितलीय." यावर उत्तर मिळालं, "बघा, ट्रॅफिक पोलिस तिथं असून कारवाई करत नसतील तर आम्ही काय करणार? त्या बसनं काही अपघात केला किंवा कुणाचं नुकसान, दुखापत केली तर आम्ही तक्रार घेऊ शकतो..." या घटनेनंतर आठवड्याभरातच मी हा सिग्नल क्रॉस करत असताना स्टेशनकडं जाणा-या एका पीएमपीएमएल बसनं सिग्नल तोडून माझ्या कारला धडक दिली. कारच्या मागच्या दरवाज्याला स्क्रॅचेस पडले आणि क्वार्टर पॅनल चेपलं. मी सावध असल्यानं गाडीचा स्पीड वाढवला आणि मोठा अपघात टाळला. पण मी पुढं निघून आल्यानं बस सिग्नल तोडून पळून गेलीच आणि मला नंबरही नोट करता आला नाही. माझ्याकडं गाडी नंबर असताना मिळालेला रिस्पॉन्स इतका खतरनाक होता की आता गाडी नंबर नसताना कम्प्लेंट करायचा विचारसुद्धा मी केला नाही.
एनएच फोरवर (किंवा एकंदरीतच कुठल्याही हायवेवर) प्रवास करणा-यांना नेहमी येणारा अनुभव म्हणजे जड वाहनं उजव्या लेनमधे डिव्हायडरला चिकटून जात असतात. या जड वाहनांचा स्पीड चाळीसपेक्षाही कमी असतो, त्यामुळं हलकी आणि वेगानं जाणारी वाहनं अक्षरशः सूरपारंब्या आणि पकडापकडी खेळल्यासारखी चालवली जातात. वास्तविक हायवेवर ठिकठिकाणी 'जड वाहने डाव्या बाजूने चालवावीत' असे बोर्ड लावले आहेत, पण हा नियम कुठंच पाळला जात नाही. याबद्दल हायवे हेल्पलाईनवर फोन करुन तक्रार देण्याचा प्रयत्न केला तर ते म्हणाले, "आम्हालाही माहिती आहे हा प्रॉब्लेम. पण आम्ही तरी कुठं-कुठं पुरे पडणार? देशातल्या सगळ्याच हायवेंवर हा प्रॉब्लेम आहे..." मी म्हटलं, "देशाचं सोडा. मी आत्ता अमूक-अमूक ठिकाणी आहे. माझी तक्रार नोंदवून घ्या आणि इथं जेवढी वाहनं नियमभंग करतायत त्यांच्यावर कारवाई करा..." मी हे बोलेपर्यंत फोन कट झाला (की कट केला माहिती नाही) आणि मी परत चार-पाच वेळा फोन लावला तर नुसतीच रिंग झाली, फोन उचलला गेला नाही!
टिळक रोडवरुन ग्राहक पेठेजवळ खजिना विहिरीकडं वळलं की वन-वे सुरु होतो, तो थेट नागनाथ पारापर्यंत जातो. या रस्त्याला नेहमी (नेहमीच!) राँग साईडनं लोक येतात. वरुन आवेश असा असतो की बरोबरच रस्त्यानं चाललेत. मी स्वतः या रस्त्याला तीन-चार वेळा पोलिसांनाच बाईकवरुन उलटं येताना थांबवलंय. यावर ते एकतर ओशाळवाणं हसून काहीतरी बोलून वेळ मारुन नेतात किंवा पोलिसी अरेरावीची भाषा वापरायचा प्रयत्न करतात. तरीही प्रकरण अंगावर येईल असं वाटलं तर चक्क पळून जातात. यामधे महिला पोलिसही पुरुष पोलिसांच्या खांद्याला खांदा लावून नो एन्ट्रीत गाडी घालताना दिसतात. पुणे विद्यार्थी गृहाच्या शाळेत मुलांना सोडायला येणारे पालक आणि रिक्षावाले-व्हॅनवाले काका मुलांसोबत नो एन्ट्रीत गाडी घालून देशाच्या भावी आधारस्तंभांना प्रात्यक्षिकातून नियमभंगाचं ट्रेनिंग देतात. पालकांना अडवल्यास "तुम्ही काय कधी नियम तोडतच नाही काय?" किंवा "तुम्हाला काय करायचंय? आमचं आम्ही बघून घेऊ" असं मुलांदेखत बोलून त्यांना वर निर्लज्जपणाचंही प्रशिक्षण देतात (यातही स्त्री-पुरुष समानता आहेच). रिक्षा-व्हॅनवाले तर मुलांदेखतच अर्वाच्च्य, शिवराळ भाषेत उलट डाफरुन मुलांना दादागिरी आणि गुंडगिरीचं ट्रेनिंग देतात.
पर्वतीला गजानन महाराज मठाकडून शाहू कॉलेजकडं जाणारा रस्ता वन-वे आहे. तिथं तर समोरच खुद्द लक्ष्मीनगर पोलिस चौकी आहे. या रस्त्यानं सर्रास उलट्या गाड्या येत असतात. ब-याचदा त्यात पोलिसांच्याही गाड्या असतात. पोलिस चौकीत जाऊन तक्रार केली तर 'हे आमचं काम नाही, ट्रॅफिक ब्रँचला कळवा,' असं सांगतात.
बीआरटीच्या लेनमधून गाड्या चालवून अचानक बाहेरच्या रस्त्याला येणारे, सिग्नल सुटला की डिव्हायडरच्या पलीकडून रस्ता क्रॉस करणारे, आपण रेड सिग्नलला थांबलो की मागून कर्णकर्कश्श हॉर्न वाजवणारे, सर्कल असणा-या चौकात बरोब्बर सर्कल चुकवून घुसणारे तर जाता-येता केव्हाही कुठंही दिसतील. पण ट्रॅफिक पोलिस यावर काहीच करु शकत नाहीत. प्रशासनाकडं हे प्रकार थांबवण्यासाठी फोर्सच नाही. आणि गप्पा कसल्या मारतात तर, स्मार्ट सिटी आणि हेल्मेटसक्तीच्या!
(वर दिलेली उदाहरणं प्रातिनिधिक पण खरी आहेत. ज्यांना हेल्मेटसक्तीपेक्षा हे प्रश्न महत्त्वाचे वाटत असतील त्यांनी अन्याय्य हेल्मेटसक्तीविरुद्ध आपला निषेध पुढील व्यक्तींकडं नोंदवावा - (१) मा. श्री. के.के. पाठक, पोलिस आयुक्त कार्यालय, साधू वासवानी रोड, कॅम्प, पुणे - ४११००१; (२) मा. आमदार श्री. गिरीश बापट, पालकमंत्री - पुणे, २१२ शनिवार पेठ, अमेय अपार्टमेंट, पुणे - ४११०३०; (३) मा. श्री. दिवाकर रावते, परिवहन मंत्री, महाराष्ट्र राज्य, चौथा मजला, मुख्य इमारत, मंत्रालय, मुंबई - ४०००३२.)
सातारा रोडच्या एका सिग्नलला तीन ट्रॅफिक पोलिस थांबले असताना लोक सर्रास सिग्नल तोडत होते. मी याबद्दल विचारलं तर पोलिसांनी मला काय सांगावं? "आम्ही बिनपावतीपुस्तकाचे पोलिस असल्यानं आम्हाला कुणी घाबरतच नाही. पावतीपुस्तक मिळालं तरच आम्ही लोकांना अडवू शकतो." दुस-या एका नव्यानं जॉईन झालेल्या पोलिसानं तर मला स्वतःच्या पायाला बांधलेलं बँडेज दाखवलं. सिग्नल तोडून येणा-या एका बाईकला अडवण्याचा प्रयत्न करत असताना त्या बाईकवाल्यानं याच्या पायावरुन गाडी घातली होती.
पुणे स्टेशनजवळ मालधक्क्याच्या सिग्नलला एक पीएमपीएमएल बस तुफान वेगानं सिग्नल तोडून माझ्यासमोरुन गेली. समोरुन येणा-या काही गाड्यांना जवळजवळ घासूनच बस निघून गेली. मी बसचा नंबर घेऊन तिथंच उभ्या असलेल्या ट्रॅफिक पोलिसाला दिला. त्यानं सांगितलं की असे शंभरजण दिवसभरात सिग्नल तोडतात, आम्ही सगळ्यांवर कारवाई करु शकत नाही. मी ताबडतोब शंभर नंबरवर फोन करुन त्या बसचा नंबर, ठिकाण, आणि ड्युटीवरच्या ट्रॅफिक पोलिसांचा रिस्पॉन्स हे सगळं सांगितलं. कंट्रोल रुमचा रिस्पॉन्स अजून ग्रेट होता. त्यांनी विचारलं, "सिग्नल तोडणा-या बसनं तुम्हाला किंवा तुमच्या गाडीला धडक दिली का? तुम्हाला किंवा तुमच्यासमोर कुणाला दुखापत झाली का? बसच्या धडकेनं कुणाचा मृत्यू झाला का?" मी म्हटलं, "म्हणजे हे सगळं व्हायची वाट बघून मगच तक्रार द्यायची का?" यावर ते म्हणाले, "साहेब, इथं पुण्यात माणसं मेली तरी त्याचा तपास करायला आम्हाला फोर्स पुरत नाहीत. तुम्ही असे सिग्नल तोडल्याबद्दल फोन करायला लागले तर आम्ही काम कसं करायचं?" मी म्हटलं, "म्हणजे अपघात आणि गुन्हे टाळणं हे तुमच्या दृष्टीनं कामच नाही. अपघात किंवा गुन्हा होईपर्यंत तुम्ही वाट बघणार आणि मग फोर्स अपुरी असल्यानं त्याचाही छडा लागणार नाही..." त्यांचं स्टँडर्ड स्पष्टीकरण मला पटणार नाही हे लक्षात आल्यावर त्यांनी स्पष्ट सांगून टाकलं, "आम्ही यात काहीही करु शकत नाही. तुम्ही पीएमपीएमएलकडं तक्रार करा." मी पीएमपीएमएलच्या हेल्पलाईनला फोन करुन पुन्हा बसचा नंबर, वेळ, ठिकाण, घडलेला प्रकार, हे सगळं सांगितलं. यावर त्यांनी ताबडतोब सांगून टाकलं की, ती बस नक्कीच कॉन्ट्रॅक्टवरचा ड्रायव्हर चालवत असणार. आणि मग ते कॉन्ट्रॅक्टच्या ड्रायव्हरचे अनेक प्रॉब्लेम मला सांगू लागले. मी म्हटलं, "तुम्ही माझी तक्रार नोंदवून घ्या आणि चौकशी करा. इथं ड्युटीवर असणा-या ट्रॅफिक पोलिसांनीसुद्धा ती बस वेगानं सिग्नल तोडून जाताना बघितलीय." यावर उत्तर मिळालं, "बघा, ट्रॅफिक पोलिस तिथं असून कारवाई करत नसतील तर आम्ही काय करणार? त्या बसनं काही अपघात केला किंवा कुणाचं नुकसान, दुखापत केली तर आम्ही तक्रार घेऊ शकतो..." या घटनेनंतर आठवड्याभरातच मी हा सिग्नल क्रॉस करत असताना स्टेशनकडं जाणा-या एका पीएमपीएमएल बसनं सिग्नल तोडून माझ्या कारला धडक दिली. कारच्या मागच्या दरवाज्याला स्क्रॅचेस पडले आणि क्वार्टर पॅनल चेपलं. मी सावध असल्यानं गाडीचा स्पीड वाढवला आणि मोठा अपघात टाळला. पण मी पुढं निघून आल्यानं बस सिग्नल तोडून पळून गेलीच आणि मला नंबरही नोट करता आला नाही. माझ्याकडं गाडी नंबर असताना मिळालेला रिस्पॉन्स इतका खतरनाक होता की आता गाडी नंबर नसताना कम्प्लेंट करायचा विचारसुद्धा मी केला नाही.
एनएच फोरवर (किंवा एकंदरीतच कुठल्याही हायवेवर) प्रवास करणा-यांना नेहमी येणारा अनुभव म्हणजे जड वाहनं उजव्या लेनमधे डिव्हायडरला चिकटून जात असतात. या जड वाहनांचा स्पीड चाळीसपेक्षाही कमी असतो, त्यामुळं हलकी आणि वेगानं जाणारी वाहनं अक्षरशः सूरपारंब्या आणि पकडापकडी खेळल्यासारखी चालवली जातात. वास्तविक हायवेवर ठिकठिकाणी 'जड वाहने डाव्या बाजूने चालवावीत' असे बोर्ड लावले आहेत, पण हा नियम कुठंच पाळला जात नाही. याबद्दल हायवे हेल्पलाईनवर फोन करुन तक्रार देण्याचा प्रयत्न केला तर ते म्हणाले, "आम्हालाही माहिती आहे हा प्रॉब्लेम. पण आम्ही तरी कुठं-कुठं पुरे पडणार? देशातल्या सगळ्याच हायवेंवर हा प्रॉब्लेम आहे..." मी म्हटलं, "देशाचं सोडा. मी आत्ता अमूक-अमूक ठिकाणी आहे. माझी तक्रार नोंदवून घ्या आणि इथं जेवढी वाहनं नियमभंग करतायत त्यांच्यावर कारवाई करा..." मी हे बोलेपर्यंत फोन कट झाला (की कट केला माहिती नाही) आणि मी परत चार-पाच वेळा फोन लावला तर नुसतीच रिंग झाली, फोन उचलला गेला नाही!
टिळक रोडवरुन ग्राहक पेठेजवळ खजिना विहिरीकडं वळलं की वन-वे सुरु होतो, तो थेट नागनाथ पारापर्यंत जातो. या रस्त्याला नेहमी (नेहमीच!) राँग साईडनं लोक येतात. वरुन आवेश असा असतो की बरोबरच रस्त्यानं चाललेत. मी स्वतः या रस्त्याला तीन-चार वेळा पोलिसांनाच बाईकवरुन उलटं येताना थांबवलंय. यावर ते एकतर ओशाळवाणं हसून काहीतरी बोलून वेळ मारुन नेतात किंवा पोलिसी अरेरावीची भाषा वापरायचा प्रयत्न करतात. तरीही प्रकरण अंगावर येईल असं वाटलं तर चक्क पळून जातात. यामधे महिला पोलिसही पुरुष पोलिसांच्या खांद्याला खांदा लावून नो एन्ट्रीत गाडी घालताना दिसतात. पुणे विद्यार्थी गृहाच्या शाळेत मुलांना सोडायला येणारे पालक आणि रिक्षावाले-व्हॅनवाले काका मुलांसोबत नो एन्ट्रीत गाडी घालून देशाच्या भावी आधारस्तंभांना प्रात्यक्षिकातून नियमभंगाचं ट्रेनिंग देतात. पालकांना अडवल्यास "तुम्ही काय कधी नियम तोडतच नाही काय?" किंवा "तुम्हाला काय करायचंय? आमचं आम्ही बघून घेऊ" असं मुलांदेखत बोलून त्यांना वर निर्लज्जपणाचंही प्रशिक्षण देतात (यातही स्त्री-पुरुष समानता आहेच). रिक्षा-व्हॅनवाले तर मुलांदेखतच अर्वाच्च्य, शिवराळ भाषेत उलट डाफरुन मुलांना दादागिरी आणि गुंडगिरीचं ट्रेनिंग देतात.
पर्वतीला गजानन महाराज मठाकडून शाहू कॉलेजकडं जाणारा रस्ता वन-वे आहे. तिथं तर समोरच खुद्द लक्ष्मीनगर पोलिस चौकी आहे. या रस्त्यानं सर्रास उलट्या गाड्या येत असतात. ब-याचदा त्यात पोलिसांच्याही गाड्या असतात. पोलिस चौकीत जाऊन तक्रार केली तर 'हे आमचं काम नाही, ट्रॅफिक ब्रँचला कळवा,' असं सांगतात.
बीआरटीच्या लेनमधून गाड्या चालवून अचानक बाहेरच्या रस्त्याला येणारे, सिग्नल सुटला की डिव्हायडरच्या पलीकडून रस्ता क्रॉस करणारे, आपण रेड सिग्नलला थांबलो की मागून कर्णकर्कश्श हॉर्न वाजवणारे, सर्कल असणा-या चौकात बरोब्बर सर्कल चुकवून घुसणारे तर जाता-येता केव्हाही कुठंही दिसतील. पण ट्रॅफिक पोलिस यावर काहीच करु शकत नाहीत. प्रशासनाकडं हे प्रकार थांबवण्यासाठी फोर्सच नाही. आणि गप्पा कसल्या मारतात तर, स्मार्ट सिटी आणि हेल्मेटसक्तीच्या!
(वर दिलेली उदाहरणं प्रातिनिधिक पण खरी आहेत. ज्यांना हेल्मेटसक्तीपेक्षा हे प्रश्न महत्त्वाचे वाटत असतील त्यांनी अन्याय्य हेल्मेटसक्तीविरुद्ध आपला निषेध पुढील व्यक्तींकडं नोंदवावा - (१) मा. श्री. के.के. पाठक, पोलिस आयुक्त कार्यालय, साधू वासवानी रोड, कॅम्प, पुणे - ४११००१; (२) मा. आमदार श्री. गिरीश बापट, पालकमंत्री - पुणे, २१२ शनिवार पेठ, अमेय अपार्टमेंट, पुणे - ४११०३०; (३) मा. श्री. दिवाकर रावते, परिवहन मंत्री, महाराष्ट्र राज्य, चौथा मजला, मुख्य इमारत, मंत्रालय, मुंबई - ४०००३२.)
