झाले मोकळे शिक्षण…

देै. सामना - उत्सव । ३ फेब्रुवारी २०१९

> मंदार शिंदे

शाळेच्या पारंपरिक मार्गाला पर्याय म्हणून होमस्कूलिंग पद्धतीने मुलांना शिक्षण देण्याकडे पालकांचा कल वाढत आहे. याचबरोबर केंद्राने सर्व राज्यांना मुक्त शिक्षण शाळा चालवण्याची परवानगी दिली आहे. यामुळे चाकोरीबद्ध शिक्षणातून सुटत आनंदी शिक्षणाचा पर्याय मुलांना आणि पालकांना स्वीकारता येत आहे. बिनभिंतीच्या शाळेतलं हे शिक्षण नक्कीच जगाशी आणि वास्तवाशी जोडणारं असेल. याबाबत अनुभवी पालक आणि शिक्षण अभ्यासक या दोन्ही भूमिकांच्या अनुषंगाने मांडण्यात आलेला लेख.

स्वत-च्या जागेत घर बांधण्यापेक्षा मोठय़ा सोसायटीत फ्लॅट विकत घेणं जास्त चांगलं असं एक मित्र मला पटवून देत होता. स्वत-ची जागा घ्या, त्यावर स्वतंत्र वीज-पाणी कनेक्शन घ्या, कॉन्ट्रक्टर शोधा, सरकारी परवानग्या मिळवा, स्वच्छतेपासून सुरक्षेपर्यंत सगळ्या गोष्टींची सोय स्वत-च बघा आणि एवढे उपद्व्याप करून शंभर टक्के मनासारखं घर बांधून होईलच असं नाही असे त्याचे काही मुद्दे होते. याउलट मोठय़ा सोसायटीत फ्लॅट घेतला की, या सगळ्या सोयी एका दमात मिळून जातात. बिल्डरला पैसे दिले की, आपली जबाबदारी संपली. मग वीज-पाणी-रस्ता, पार्किंग, सिक्युरिटी, परमिशन वगैरे सर्व गोष्टी बिल्डरच मिळवून देतो.

मला काही स्वत-च्या जागेत घर बांधायचं नव्हतं किंवा फ्लॅटही विकत घ्यायचा नव्हता. त्यामुळे चहा संपेपर्यंत त्याचे मुद्दे मी शांतपणे ऐकून घेतले आणि घरी निघून आलो. नेमकी त्याच दिवशी महाराष्ट्र राज्य सरकारनं ओपन एस.एस.सी. बोर्ड अर्थात ‘मुक्तशाळा’ सुरू करण्याची घोषणा केली आणि ‘होम स्कूलिंग’ या विषयावर अचानक मोठी चर्चा सुरू झाली. आम्ही स्वत-च्या मुलाला सात-आठ वर्षांपासून होम स्कूलिंग (खरं तर अनस्कूलिंग) पद्धतीनं शिकवत असल्यानं आम्हाला या चर्चेची सवय होतीच, पण सर्वसामान्यपणे लोकांच्या मनात या विषयाबद्दल इतकं कुतूहल आणि आस्था असल्याचं नव्यानंच समजलं. अशाच काही चर्चांमधून आलेल्या मुद्द्यांवर इथं विचार केलेला आहे. याला ‘होम स्कूलिंग’बद्दलच्या प्रश्नांना उत्तरं न म्हणता विचारमंथन म्हणणं जास्त योग्य ठरेल असं मला वाटतं.

तर अगदी सोपं उदाहरण देऊन ‘होम स्कूलिंग’वर बोलायचं ठरवलं आणि चटकन घराच्या बाबतीत माझ्या मित्रानं मांडलेले मुद्दे आठवले. वास्तविक, स्वत-ची जागा घेऊन घर बांधायचं की मोठय़ा सोसायटीत फ्लॅट घेऊन राहायचं हा ज्याचा-त्याचा वैयक्तिक प्रश्न आहे, पण तुलनाच करायची झाली तर शिकण्यासाठी औपचारिक शाळेत मुलाला दाखल करणं (फॉर्मल स्कूलिंग) म्हणजे तयार सोसायटीत फ्लॅट विकत घेणं आणि स्वत- वेळ देऊन निरनिराळे स्रोत शोधून मुलाचं शिक्षण घडवून आणणं (होम स्कूलिंग) म्हणजे स्वत-च्या जागेत स्वतंत्र घर बांधणं असं म्हणता येईल. आता या दोन्हीपैकी कुठला पर्याय निवडायचा हे प्रत्येकानं आपापली क्षमता, शक्यता आणि आवड बघून ठरवावं, पण ‘‘शाळेत गेल्याशिवाय मूल शिकूच शकत नाही’’ असं आजच्या काळात म्हणणं म्हणजे ‘‘कुणी स्वत-चं स्वतंत्र घर बांधूच शकत नाही’’ असं म्हटल्यासारखं होईल, पण मुळात होम स्कूलिंगचा पर्याय निवडावासा (काही) पालकांना का वाटत असेल यावर थोडा विचार करू.

प्रस्थापित औपचारिक शिक्षण पद्धती अर्थात फॉर्मल स्कूलिंगबद्दल शिकलेल्या पालकांच्या मनात काही तक्रारी निर्माण झाल्या आहेत. उदाहरणार्थ – मुलांचा कल लक्षात न घेता साचेबद्ध शिकवण्याची पद्धत, सर्वांना समान वागवण्यामुळं काही अंशी दडपली जाणारी मुलांची अंगभूत कौशल्यं, परीक्षा आणि गुणमापन पद्धतींचा (मार्ंकग सिस्टमचा) अतिरेक, व्यक्तिगत मार्गदर्शनाचा अभाव, शालेय शिक्षणासाठी मोजावी लागणारी प्रचंड किंमत इत्यादी. या गोष्टींवर कुणाकडंही रामबाण उपाय तयार नसले तरी या समस्या टाळण्याच्या दृष्टीनं लोकांनी पर्यायी शिक्षण पद्धतींचा विचार करायला सुरुवात केली असावी असं वाटतं.

होम स्कूलिंगबद्दल सर्वसामान्य लोकांच्या मनात एक गमतीशीर गैरसमज असतो. होम स्कूलिंग करणारी मुलं शाळेत न जाता सकाळी आंघोळ करून, 12 सूर्यनमस्कार घालून, डोळे मिटून बोधीवृक्षाखाली समाधी लावून बसतात आणि अशा प्रकारे त्यांना ‘आपल्या आपण’ ज्ञानप्राप्ती होते असा काहीतरी स्वयं-अध्ययनाचा (सेल्फ लर्निंगचा) मजेदार अर्थ अनेकांनी लावलेला दिसतो. स्वत- शिकण्यावर भर असला तरी होम स्कूलिंगमध्ये शाळेइतकेच (किंबहुना जास्तच) रिसोर्सेस वापरावे लागतात, मोठय़ा माणसांची किंवा तज्ञांची मदत आणि मार्गदर्शन घ्यावं लागतंच. फक्त हे रिसोर्सेस शाळेत एका ठिकाणी मिळाले असते, त्याऐवजी आई-वडिलांनी वेगवेगळ्या ठिकाणी शोधून असे मार्गदर्शक आणि साधनं मुलांना उपलब्ध करून द्यायची असतात. अशा प्रकारे समाजातल्या विविध स्तरांतील, विविध क्षेत्रांतील, विविध वयोगटांतील व्यक्तींशी संवाद साधण्यातून मुलांचं सामाजिकीकरण (सोशलायझेशन) उत्तम प्रकारे होऊ शकतं (फक्त शाळेत गेल्यानंच मुलांचं सामाजिकीकरण होतं या कल्पनेला छेद देणारा हा विचार आहे).

माहितीचे स्रोत मर्यादित होते तेव्हा शाळेत गेल्याशिवाय शिक्षण शक्य(च) नाही असं वाटणं साहजिक होतं. आज माहितीचे स्रोत घरात, खिशात, हातात येऊन पोहोचले आहेत. फक्त ही माहिती ‘प्रोसेस’ कशी करायची आणि ‘अप्लाय’ कशी करायची याचं मार्गदर्शन करण्याची गरज आहे. पुन्हा याबद्दल बहुतेकांचा आक्षेप असा असतो की, होम स्कूलिंगसाठी आई-वडिलांना पूर्ण वेळ देणं शक्य आहे का किंवा आई-वडील स्वत-च्या मुलांना शिकवण्याइतके सक्षम, प्रशिक्षित, क्वॉलिफाईड असतील का किंवा शाळेबाहेर हे सर्व रिसोर्सेस उपलब्ध करून देण्यासाठी आई-वडील श्रीमंतच असले पाहिजेत वगैरे वगैरे.
खरं तर होम स्कूलिंग करण्यासाठी आई-वडिलांनी शिक्षकाचीच भूमिका घेणं गरजेचं नसतं. मुलांना नवनवीन ठिकाणी घेऊन जाणं, निरनिराळ्या क्षेत्रात काम करणाऱया माणसांशी ओळख करून देणं, अनेक कार्यशाळा आणि प्रशिक्षणांमध्ये सहभागी करून देणं अशी कामं त्यांना करावी लागतात. मूल स्वत- एकटं घराबाहेर पडण्याच्या किंवा प्रवास करण्याच्या वयाचं होईपर्यंत आई-वडिलांपैकी कुणीतरी एकानं किंवा दोघांनीही त्याच्या सोबत जास्तीत जास्त वेळ घालवणं अपेक्षित आहेच. त्या अर्थानं होम स्कूलिंग करणाऱ्या मुलांचं संपूर्ण कुटुंबच नव्यानं ‘शिकण्याच्या’ प्रक्रियेतून जात असतं असं म्हणायला हरकत नाही. होम स्कूलिंग करण्यासाठी आई-वडिलांनी श्रीमंत असणं गरजेचं नाही, पण ‘रिसोर्सफुल’ असणं फायद्याचं आहे. म्हणजेच मुलाच्या शिक्षणासाठी आवश्यक स्रोत कुठं उपलब्ध होतील याची माहिती आई-वडिलांना असणं, नसेल तर ती शोधून काढणं आणि मुलांना त्या स्रोतांशी जोडून देणं असं ‘फॅसिलिटेटर’चं काम त्यांना करावं लागतं. मग ते ‘बेस्ट टीचर’ नसले तरी चालतं, फक्त ‘गुड फॅसिलिटेटर’ असणं महत्त्वाचं !

एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी की, होम स्कूलिंग हा औपचारिक शाळेला पर्याय नव्हे. आजही लाखो मुलं अशी आहेत, ज्यांना घरातून, समाजातून शिकण्याचे स्रोत आणि साधनं उपलब्ध होणं शक्य नाही. आर्थिक, कौटुंबिक, सामाजिक समस्यांमुळं शिक्षणापासून वंचित राहिलेल्या मुलांनी आजही (आणि उद्या-परवादेखील) औपचारिक शाळेत गेल्याशिवाय पुरेसं शिक्षण शक्य नाही. त्यामुळं होम स्कूलिंग सुरू झाल्यावर औपचारिक शाळा बंद कराव्या लागतील हे विधान निराधार आहे. उलट वर उल्लेख केल्यानुसार, होम स्कूलिंग करणाऱ्या मुलांच्या शिक्षणासाठीचा एक स्रोत औपचारिक शाळादेखील असू शकतेच की ! फक्त त्यासाठी शाळांनी मोकळेपणानं ‘शिकण्याची इच्छा असणाऱ्या प्रत्येकासाठी’ आपले दरवाजे उघडे ठेवले पाहिजेत. कारण शाळा हा आता शिक्षणाचा ‘एकमेव स्रोत’ उरला नसून ‘अनेक स्रोतांपैकी एक’ स्रोत बनला आहे. महाराष्ट्र शासनानं मुक्त शिक्षणासाठी अधिकृत बोर्डाच्या समकक्ष पर्याय उपलब्ध करून देऊन त्या दिशेनंच महत्त्वाचं पाऊल टाकलं आहे.

shindemandar@yahoo.com
(लेखक शिक्षण अभ्यासक आहेत)

झाले मोकळे शिक्षण...

होमस्कूलिंग – स्वयंरचित शिक्षणपद्धतीच्या वाटेवर

शिक्षण म्हटलं की शाळा आणि शाळा म्हटलं की वेळापत्रक. हे समीकरण गेल्या काही पिढ्यांपासून अगदी पक्कं झालं आहे. शिक्षण किंवा जगभर ज्याला सार्वजनिक शालेय शिक्षण  - पब्लिक स्कूलिंग – म्हटलं जातं, त्याची सुरुवात खरं तर एकोणिसाव्या शतकात झाली. त्यापूर्वी समान अभ्यासक्रम, समान बोर्ड, समान परीक्षा, वगैरे गोष्टींचे संदर्भ सापडत नाहीत. तेव्हा स्थानिक परिस्थितीनुसार शिक्षणपद्धती रचल्या जात असत. त्या शिक्षणपद्धतीवर स्थानिक भाषा, स्थानिक व्यवसाय, सांस्कृतिक व राजकीय विचारसरणी यांचा मोठा प्रभाव असे. त्यामुळं भौगोलिक अंतर, नैसर्गिक आपत्ती, सत्ताबदल, अशा गोष्टींनीही शिक्षणाचे प्रवाह बदलले, असं जागतिक इतिहासकारांचं म्हणणं आहे.

एकोणिसाव्या शतकात औद्योगिकीकरण आणि वसाहतवादाबरोबरच सार्वजनिक शालेय शिक्षणाचीही सुरुवात झाली. त्यामागचे हेतु काय होते, त्यातून फायदे जास्त झाले की तोटे, वगैरे गोष्टींची चर्चा करणं या लेखाचा उद्देश नाही. पण स्वयंरचित शिक्षणपद्धती किंवा सेल्फ-डिझाईन्ड एज्युकेशन सिस्टीम ही संकल्पना नवीन वगैरे नसून, उलट सार्वजनिक शालेय शिक्षणपद्धतीपेक्षा ती जुनी आहे, एवढंच सांगण्यासाठी हे इतिहासाचे दाखले. अर्थात, त्या काळी असे ‘स्वयंरचित’ वगैरे शब्द कुणी वापरलेही नसतील, पण संकल्पना मात्र तशीच आहे.

शिक्षण कशासाठी घ्यायचं? हा एक ज्वलंत वादविवादाचा मुद्दा राहिलेला आहे. स्थल-काल-व्यक्तीपरत्वे याचं उत्तर वेगवेगळं असणार हे नक्की. पण सर्वसाधारणपणे, ज्ञानार्जनातून स्वतःचा व पर्यायानं समाजाचा विकास, अर्थार्जनाच्या अधिक संधी व त्यातून कुटुंबाच्या जीवनमानात सुधारणा, अशा काही ढोबळ प्रेरणा शिक्षण घेण्यामागं दिसून येतात. बदलती जागतिक परिस्थिती व रोजगाराच्या संधी यांच्यासाठी स्थानिक परिस्थितीनं रचलेल्या शिक्षणपद्धती अपु-या पडू लागल्या आणि समान अभ्यासक्रम, समान कौशल्ये, समान गुणमापन पद्धतीचं सार्वजनिक शालेय शिक्षण लोकांना सोयीचं, आश्वासक, आणि आवश्यक वाटू लागलं. म्हणूनच, व्यक्तिगत, कौटुंबिक, व सामाजिक प्रगतीसाठी शाळेत जाऊन शिक्षण घेतलंच पाहिजे, अशी भावना मोठ्या प्रमाणावर तयार झाली. या शिक्षणपद्धतीची यशस्वी उदाहरणं समोर येतील तसा अधिकाधिक लोकांचा कल शालेय शिक्षणाकडं वाढत गेला.

असं असलं तरी, आपल्या सामाजिक आणि राजकीय परिस्थितींमुळं समाज एकाच वेळी दोन टोकाच्या गटांत विभागत गेला. एका बाजूला पिढ्यांमागून पिढ्या शालेय आणि उच्च शिक्षणाच्या प्रवाहात पुढं जात असतानाच दुस-या बाजूला पिढ्यान्‍पिढ्या शाळेचं तोंड न बघितलेले लोकही इथं दिसतात. याबरोबरच, जागतिकीकरण, शहरीकरण, रोजगारासाठी स्थलांतर, तांत्रिक प्रगतीचा वेग, अशा अनेक घटकांचा या शिक्षणामुळं मिळणा-या संधींवर आणि कौशल्यांवर परिणाम होत आहे. त्यामुळं या शिक्षणपध्दतीबद्दल ‘आवश्यक पण बेभरवशाची’ असं लोकांचं काहीसं संमिश्र मत बनलं आहे.

याशिवाय, सार्वजनिक शालेय शिक्षणपद्धतीबद्दल सध्याच्या शिकलेल्या पिढीच्या मनात काही तक्रारी तयार झाल्या आहेत. उदाहरणार्थ –

* मुलांचा कल लक्षात न घेता साचेबद्ध शिकवण्याची पद्धत,
* सर्वांना समान वागवण्यामुळं काही अंशी दडपली जाणारी मुलांची अंगभूत कौशल्यं,
* परिक्षा आणि गुणमापन पद्धतींचा अतिरेक,
* व्यक्तिगत मार्गदर्शनाचा अभाव,
* शालेय शिक्षणासाठी मोजावी लागणारी किंमत, इत्यादी.

या गोष्टींवर कुणाकडंही रामबाण उपाय तयार नसले तरी, या समस्या टाळण्याच्या दृष्टीनं लोकांनी पर्यायी शिक्षणपद्धतींचा विचार करायला सुरुवात केली आहे.

आपल्या घरामधे, कुटुंबामधे, परिसरामधे ज्ञान मिळवण्याचे स्रोत उपलब्ध नसतील किंवा असले तरी ते पुरेसे नसतील तर सार्वजनिक शालेय शिक्षणपद्धतीतूनच ते मिळवावे लागेल. परंतु, ज्यांच्याकडे असे स्रोत उपलब्ध आहेत, त्यांनी आपल्या मुलांचा कल, आपली परिस्थिती, व्यक्तिगत ध्येय आणि उद्दीष्टं, यांचा विचार करुन पुन्हा स्वयंरचित शिक्षणपद्धतीचे प्रयोग सुरु केले आहेत. त्यापैकी ‘घरी राहून शिक्षण’ म्हणजे ‘होम-बेस्ड एज्युकेशन’ हा या लेखाचा विषय आहे.

‘होम-बेस्ड एज्युकेशन’साठी ‘होमस्कूलिंग’ हा शब्द सध्या प्रचलित आहे. खरं तर ‘होम-बेस्ड एज्युकेशन’च्या दोन महत्त्वाच्या पद्धतींपैकी ‘होमस्कूलिंग’ ही एक पद्धत आहे. यामधे मुलं शाळेत जात नसली तरी घरीच शाळेसारखं शिकतात. म्हणजे, घरी राहून अभ्यास करायचं वेळापत्रक पाळलं जातं. वयानुरुप त्या-त्या इयत्तेचा अभ्यास केला जातो. त्यासाठी लागणारी पुस्तकं, शैक्षणिक साधनं, चाचण्या, खाजगी शिकवणी, परीक्षा, आणि गुणमापन पद्धती जवळपास शाळेसारखीच असते. म्हणजे पूर्णवेळ कॉलेजमधे जाणं शक्य नसेल तर घरुन अभ्यास करुन बाहेरुन परीक्षेला बसता येतं, तसाच काहीसा प्रकार. वर सांगितल्याप्रमाणं शाळेबद्दलच्या तक्रारी टाळून तोच अभ्यास घरी राहून केला जातो. शक्यतो दहावी किंवा बारावीनंतर योग्य अभ्यासक्रम निवडून मुलं पुन्हा उच्च शिक्षणाच्या मुख्य प्रवाहात येतात.

‘होम-बेस्ड एज्युकेशन’चा दुसरा प्रकार म्हणजे ‘अन-स्कूलिंग’ किंवा मुक्त-शिक्षण. यामधेही मुलं शाळेत न जाता घरी राहूनच शिकतात. पण शिकण्यासाठी इयत्ता, वेळापत्रक, परिक्षा, असा कोणताही साचा नसतो. मुलांना प्रत्येक गोष्टीत प्रश्न विचारण्याची आणि त्यांची उत्तरं शोधण्याची सवय लागावी, असं वातावरण देण्याचा प्रयत्न या पद्धतीत केला जातो. औपचारिक शिक्षणपद्धतीत ज्यांचा ‘छंद’ या प्रकारात समावेश केला जातो, त्या कला, कौशल्ये, खेळ, इत्यादींसाठी मुक्त-शिक्षणात जास्त वेळ देता येतो. वयानुरुप विशिष्ट विषय व संकल्पनांचं ज्ञान मिळण्यापेक्षा व्यक्ती म्हणून मुलांच्या विकासावर जास्त भर दिला जातो. यामधे ज्ञानाचे स्रोत पुस्तकांबरोबरच, व्यक्तिगत भेटी व ओळखी, प्रवास व निरीक्षण, परिसरातील उपक्रमांमधे सहभाग, स्वयंसेवी पद्धतीचे काम, असे निरनिराळे असतात. दहावी-बारावीनंतर उच्च शिक्षणासाठी मुख्य प्रवाहात परत येण्याचा पर्याय इथंही खुला असतोच.

साचेबद्ध शालेय शिक्षणपद्धतीला पर्याय म्हणून प्रायोगिक तत्वावर चालवल्या जाणा-या शाळाही (एक्स्पेरिमेंटल स्कूल्स) असतात. यामधे औपचारिक अभ्यासक्रम अनौपचारिक पद्धतीनं शिकवला जातो. वर्गात बसून शिकवण्यापेक्षा कृतीशील उपक्रमांवर जास्त भर दिला जातो. विषय, परिक्षा, वेळापत्रक यांचे नियम मुख्य प्रवाहातील शाळांच्या तुलनेत शिथील केलेले असतात. काही पालक आपल्या मुलांना औपचारिक शाळेतून थेट होमस्कूलिंग किंवा अन-स्कूलिंगमधे न आणता अशा एक्स्पेरिमेंटल स्कूलमधे पाठवणं पसंत करतात. परंतु, एक्स्पेरिमेंटल असली तरी ही शाळा असल्यानं ‘होम-बेस्ड एज्युकेशन’मधे या प्रकाराचा समावेश केला जात नाही.

वर सांगितलेल्या ‘होमस्कूलिंग’ आणि ‘अन-स्कूलिंग’ या दोन्ही स्वयंरचित शिक्षणपद्धती – सेल्फ-डिझाईन्ड एज्युकेशन सिस्टीम – म्हणता येतील. मुलांच्या, पालकांच्या, कुटुंबातील इतर सदस्यांच्या वेळेचं आणि कौशल्याचं नियोजन करुन या पद्धतीनं शिकण्याची आखणी करावी लागते. मुलांना काही गोष्टी शिकवणं, त्यांच्या प्रश्नांना उत्तरं मिळवून देणं, त्यांच्यासोबत काही उपक्रम स्वतः करणं, त्यांच्या इतरांशी ओळखी व प्रवास घडवून आणणं, या सगळ्यासाठी सर्वात महत्त्वाचा असतो पालकांचा वेळ. शाळेत जाऊन शिकणा-या आणि घरी राहून शिकणा-या मुलांमधे हा सर्वात महत्त्वाचा आणि मोठा फरक असतो. त्यामुळं, ‘होम-बेस्ड एज्युकेशन’ ही फक्त मुलांसाठीची शिक्षणपद्धती न राहता हळूहळू ती त्या कुटुंबाची जीवनपद्धतीच बनून जाते.

सुरुवातीलाच उल्लेख केल्यानुसार, शिक्षण म्हटलं की शाळा आणि शाळा म्हटलं की वेळापत्रक, हे समीकरण आपल्या मनात अगदी पक्कं झालेलं असतं. मग शाळेत न जाता घरी राहून मुलं शिकतात हे समजलं की पालकांना असंख्य प्रश्नांना तोंड द्यावं लागतं. उत्तरं द्यावी लागतात असं मी म्हणत नाही, कारण सगळ्या प्रश्नांची सगळ्यांना पटणारी उत्तरं असतीलच असं नाही. शिवाय स्वयंरचित शिक्षणपद्धतीचा अवलंब करण्यामागची प्रत्येक पालकाची भूमिका आणि कारणं खूप वेगवेगळी असू शकतात. काही निर्णय सखोल चर्चा आणि विचार करुन घेतलेले असतील, तर काहींचे निर्णय परिस्थितीजन्यही असू शकतील. पण या पालकांना विचारले जाणारे प्रश्न ठराविकच असतात, ते म्हणजे –

* मुलं शाळेत गेली नाहीत तर अभ्यास कसा करणार?
* मुलांचं सोशलायजेशन कसं होणार? समाजातले निरनिराळे घटक आणि स्तर त्यांना घरी राहून कसे बघायला मिळणार?
* मुलांना मित्र-मैत्रिणी कसे मिळणार? मुलांचं शेअरिंग कुणाबरोबर होणार?
* मुलांना शिस्त कशी लागणार? मुलांना कुणाचा तरी धाक कसा राहणार?
* दिवसभर घरी राहून मुलांना वेळेचं महत्त्व कसं कळणार?
* शाळेत न जाता सगळ्या विषयांचं ज्ञान कसं मिळणार?
* मुलांना स्पर्धेची, यशापयशाची सवय कशी होणार?
* मुलांना घरी राहून बक्षिसं, सर्टीफिकेटं, जाहीर कौतुक, वगैरे कसं मिळणार?
* शाळेत न गेल्यानं क्रीडा स्पर्धा, सांस्कृतिक कार्यक्रम, सण-उत्सव यामधे भाग घेण्याची, कला-गुण दाखवण्याची संधी मुलांना कशी मिळणार?
* सतत घरी राहिल्यानं मुलांच्या आणि पालकांच्या नात्यावर परिणाम नाही का होणार?
* शाळेत न जाता मुलांचं करीअर कसं होणार? वगैरे वगैरे.

हे सर्व प्रश्न पडण्यामागं महत्त्वाचं कारण म्हणजे या प्रकारच्या शिक्षणपद्धतीचे प्रॉडक्ट म्हणता येतील अशी उदाहरणं समोर न दिसणं. गेल्या काही वर्षांमधे पालकांनी ‘ट्रायल-अॅन्ड-एरर’ पद्धतीनं होमस्कूलिंग, अन-स्कूलिंग, एक्पेरिमेंटल स्कूलिंग या सर्व प्रकारांच्या मिश्रणातून मुलांच्या विकासासाठी प्रयत्न केले आहेत. अगदी अलीकडं होमस्कूलिंग किंवा अन-स्कूलिंग केलेल्या मुलांना मोठ्या युनिव्हर्सिटीत प्रवेश मिळाल्याच्या किंवा नोकरी-व्यवसायात ही मुलं चमकल्याच्या बातम्या येऊ लागल्या आहेत. पण तरीही सध्याच्या प्रस्थापित शालेय शिक्षणपद्धतीला पर्याय म्हणून ही वेगळी पद्धत ताबडतोब स्वीकारली जाईल, इतकी ही उदाहरणं भरीव आणि भरपूर नाहीत.

एकंदरीतच मुलांचा विकास ही हळू-हळू होणारी प्रक्रिया असल्यानं या पद्धतींचं यशापयश ठरवताना संयम राखण्याची गरज आहे. मुलांच्या शिक्षणाभोवती – विकासाभोवती आपली लाईफ-स्टाईल रचून पालक मुलांच्या आणि स्वतःच्याही भविष्यातील अनिश्चिततेचा धोका पत्करत आहेत. विशेष म्हणजे, मुलांचं ‘होम-बेस्ड एज्युकेशन’ राबवणारे पालक स्वतः लहानपणी औपचारिक शाळेत जाऊनच शिकले आहेत. त्यामुळं, मुलांच्या लर्निंगपूर्वी पालकांचं अन-लर्निंग होत असतं. हा विषय असाच शिकायचा असतो, हे असंच पाठ करायचं असतं, असले प्रश्न विचारायचे नसतात, अशा अनेक गोष्टी पालकांना ‘अन-लर्न’ कराव्या लागतात. मुलांना पुरेसा वेळ देण्यासाठी स्वतःच्या वेळेचं आणि कामाचं व्यवस्थित नियोजन करावं लागतं. मुलांना ज्ञानाचे स्रोत उपलब्ध करुन देण्यासाठी स्वतःला ते माहिती करुन, शक्य झाल्यास पडताळून पहावे लागतात. संबंधित विषयतज्ञांशी मुलांच्या ओळखी करुन देण्याआधी स्वतःचं वर्तुळ विस्तारावं लागतं. थोडक्यात, मुलांच्या बरोबरीनं स्वतःच्या शिक्षणाची आणि विकासाची वाट धरावी लागते.

स्वयंरचित शिक्षणपद्धतीमधे सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे पालकांच्या मुलांकडून असणा-या अपेक्षांचं व्यवस्थापन. प्रस्थापित औपचारिक शिक्षणपद्धतीपासून फारकत घेताना, त्या शिक्षणपद्धतीचे संभाव्य फायदे आपल्या मुलांना मिळणार नाहीत याची जाणीव पालकांनी ठेवणं आवश्यक आहे. सध्याच्या तथाकथित स्पर्धेच्या युगात आपल्या मुलांना आपणच कुठली आयुधं देत आहोत हे त्यांच्या यशापयशाच्या मूल्यमापनाआधी तपासून पहावं. एक व्यक्ती म्हणून मुलांचा विकास घडवण्यासाठी पालक प्रयत्नशील असतील तर, योग्य वयात आपल्या मुलांच्या व्यक्तिस्वातंत्र्याचा आदर करण्याची आपली तयारी आहे का हेही स्वतःला विचारावं.

समाजातील सर्वच घटकांना एकाच वेळी एकसारखीच शिक्षणपद्धती लागू करता येणं शक्य नाही. व्यक्तिगत, कौटुंबिक, सामाजिक परिस्थिती आणि ध्येय यांच्यानुसार प्रत्येकाच्या गरजा व अपेक्षा वेगवेगळ्या असणार आहेत. आपल्या स्वतःच्या परिस्थितीचं वस्तुनिष्ठ मूल्यमापन करुन आजूबाजूला उपलब्ध असणा-या पर्यायांमधून उत्तम पद्धती तयार करणं, हाच खरा मार्ग असणार आहे. ही आपणच आपल्यासाठी बनवलेली अथवा निवडलेली पद्धती स्वयंरचित शिक्षणपद्धतीच्या पर्यायांमधे आज ना उद्या स्थान मिळवेलच.

- मंदार शिंदे
९८२२४०१२४६

होमस्कूलिंग – स्वयंरचित शिक्षणपद्धतीच्या वाटेवर